Aan het woord is Chris Wyns, opleider polarisatie bij het Hannah Arendt Instituut.

Polarisatie, wat is het en waar komt het vandaan?

Dat polarisatie een probleem is waar veel organisaties, diensten, verenigingen en gemeentebesturen mee worstelen, bleek uit de grote belangstelling die er was voor de lezing die Chris Wyns over het onderwerp gaf. Zijn theoretische uiteenzetting vormde de aanloop naar een praktijkgericht dagprogramma vol workshops en oefeningen. Daarin werd dieper ingegaan op het omgaan met polarisatie, al gaf Wyns daar in zijn exposé ook al tips en adviezen voor.

Toxische polarisatie

“We kunnen niet zonder polarisatie,” begint Wyns zijn betoog met een boude premisse. “Dikwijls maakt het zelfs deel uit van onze beeldspraak. We durven zaken al eens overdrijven om een punt duidelijk te maken. Om onze mening kenbaar te maken, stellen we ons soms fanatieker op dan we feitelijk zijn. Dat is ook niet zo erg, want het gaat nog ergens over. De inhoud primeert nog altijd. Om het in voetbaltermen uit te drukken: in de ijver om de bal te raken, bega je een overtreding. Dat is fout, maar zolang het respect voor de tegenstander er is, is er niet veel aan de hand. Algemener gezegd: de regel is dat je de regel respecteert. Pas als dat niet meer het geval is, krijg je te maken met een polarisatie die giftig en dus gevaarlijk is. Het sluimerend gif kan op steeds meer mensen een impact krijgen en uiteindelijk een samenleving destabiliseren of onderlinge verhoudingen ontregelen.”

“Als we praten over een polarisatie die bedreigend is voor de samenleving, hebben we het over die toxische polarisatie en niet over de inhoudelijke of politieke polarisatie, waarbij meningen tegenover mekaar gezet worden. Al kan het ene natuurlijk wel leiden tot het andere.”

Allemaal, altijd en overal

“Polarisatie is een gedachteconstructie die niet gebaseerd is op feiten, en die in plaats van op negen overeenkomsten zal focussen op het ene verschil. De ‘troubles’ in Noord-Ierland zijn een mooi voorbeeld. Protestanten en katholieken wonen er in dezelfde buurt, ze hebben dezelfde sociale achtergrond, dezelfde kinderen met dezelfde behoeften, ze maken gebruik van dezelfde voorzieningen. Leef als leek een week samen met een protestants en een katholiek gezin en je merkt geen enkel verschil. Toch staan velen van hen mekaar soms letterlijk naar het leven omdat ze niet bezig zijn met wat hen bindt, maar met wat hen van mekaar onderscheidt. Typisch voor de toxische polarisatie is dat dat onderscheid verwoord wordt in absolute termen: álle protestanten zijn slecht, álle Walen zijn lui, álle vluchtelingen zijn profiteurs. En dat zijn ze altijd en overal.”

“Zo’n toxische polarisatie heeft brandstof nodig om te kunnen blijven bestaan. Anders dooft ze uit. Die brandstof zijn vaak uitspraken die over ‘onze’ of ‘hun’ identiteit gaan en die dus opnieuw de verschillen benadrukken.”

“Het moeilijke is dat polarisatie een gevoelsdynamiek is. Het drijft op emotie. Dat maakt dat je iemand die al geradicaliseerd is, niet kan bestrijden met rationele argumenten, zelfs niet met onomstotelijk bewijsmateriaal. Ik herinner me een verkrachting en moord in de nabijheid van een vluchtelingenkamp. Niemand wist wie de dader was, maar velen waren ervan overtuigd dat het een vluchteling moest zijn. ‘Wij tegen zij. Wij doen zoiets niet, dus het zal wel één van hen zijn.’ Die redenering. Uiteindelijk leidde dna-bewijs naar de dader en naar een veroordeling voor de rechtbank. De moordenaar bleek geen vluchteling te zijn. Maar wie al geradicaliseerd was, werd door de feiten niet tot andere inzichten gedwongen. Die bleef gewoon met de beschuldigende vinger naar het vluchtelingenkamp wijzen en beweren dat daar ‘van alles niet pluis is’. Het toont aan hoe polarisatie tot radicalisering kan leiden en uiteindelijk zelfs tot complottheorieën om een op niks gebaseerde mening toch maar vol te kunnen houden.”

Wat foto’s van Chris Stessens

Van rust tot escalatie

“In het polarisatieproces zijn volgens filosoof Bart Brandsma vijf spelers actief. Om te beginnen zijn er de pushers. Dat zijn de extremisten met geradicaliseerde meningen. Zij hebben een netwerk van volgelingen die hun theorieën helpen uitdragen. Daarmee hopen ze de grote, zwijgende middenklasse te bereiken. Dat is immers het doel: de zwijgers moeten ook volgers worden om op die manier de impact en de macht nog te vergroten. Tussen hen in staat de bruggenbouwer. Hij wil de twee partijen verzoenen. Hij heeft de beste bedoelingen, maar bereikt het tegenovergestelde van wat hij wil bereiken. Door redelijke en objectieve meningen te verkondigen en oplossingen te bieden, bezondigt hij zich aan het feit dat hij met puur rationele argumenten de louter emotionele gevoelens van de pushers bestrijdt en dat is gedoemd te mislukken. Erger nog: het werkt als een rode lap op een stier. Hij biedt de pushers een forum om hun monoloog af te steken. De vijfde en laatste speler is de zondebok. Dat is de man of vrouw die ondanks alle pogingen van de pushers in het midden blijft staan. Onder het mom ‘wie niet met ons is, is tegen ons’ wordt hij of zij tot vijand gemaakt. Alle studies wijzen uit dat de polarisatie met de jaren is toegenomen en dat er dus steeds minder mensen in het midden staan.”

Dat polarisatie snel tot gevaarlijke toestanden kan leiden, is duidelijk. “Het begint met een situatie waar nog niks aan de hand is en alles in rust is. Op de ene of andere manier ontstaat er een soort van ongemak en dat ongemak leidt tot onderhuidse spanningen. Die komen vroeg of laat aan de oppervlakte en worden openlijke spanningen. De stap naar een controverse en een conflict is dan al niet groot meer. Dat is de escalatie. En polarisatie is daarbij de katalysator. De olie op het vuur. Het is belangrijk dat middenveldwerkers ook al actief zijn op het moment dat er nog rust is of slechts onderhuidse spanningen zijn. Hoe later in het proces, hoe moeilijker de situatie nog te keren is.”

Richt je tot de zwijgende massa die nog altijd wel het grootst is.Chris Wyns

Hokjesdenken

“Polarisatie begint bij hokjesdenken,” zegt Wyns. “Om de maatschappij een beetje overzichtelijk en begrijpelijk te houden, moeten we dat soms wel doen. We plakken dan etiketten op dingen. Zo ontstaat er automatisch een ‘wij’ en een ‘zij’. Dat is heel normaal. Het wordt pas erg als ‘wij’ zich gaat afzetten tegen ‘zij’. Dat zorgt voor spanningen die eerst onderhuids en daarna openlijk zijn, en uiteindelijk escaleren tot conflicten. De vraag is natuurlijk hoe je dat voorkomt. Filosoof Brandsma reikt enkele oplossingen aan. Het belangrijkste is dat je je niet tot de pushers of de extremisten richt en zelfs niet tot hun volgelingen. Richt je tot de zwijgende massa die nog altijd wel het grootst is. Zorg ervoor dat zij zich niet in de richting van de pushers laten leiden. Dat doe je door geen partij te kiezen, door op een gematigde toon het gesprek aan te gaan, door te focussen op de overeenkomsten in plaats van op de verschillen, en door te luisteren naar de basisnoden van de mensen. Een goed gesprek begint immers met goed luisteren. Als je de noden van mensen kent, kan je gericht en duidelijk argumenteren dat de oplossingen ergens in het gematigde midden liggen en niet in één van de uiteinden.”

Ga je met ons mee aan de slag?

Sta jij ook te popelen om met alle opgedane kennis aan de slag te gaan? Wij ook! Daarom lanceren we deze oproep en geven we jou de kans om samen met ons te experimenteren met het opzetten van een depolariserende praktijk.

We zijn op zoek naar een Kempense buurt waarin er wat ‘lichte frictie’ heerst en mensen ‘naast elkaar leven’. Belangrijk is wel dat er nog geen sprake is van openlijke spanningen, incidenten, confrontatie en escalatie. Help jij ons verder?

Clipje

Presentaties van de dag

Polarisatie en verbinding – Chris Wyns

De dynamiek van polarisatie – Tomas Baum

Hoe reageer je op online haatspraak? Karen De Kegel

De ene polarisering is de andere niet – Jihad Van Puymbroeck

Sociale cohesie, werken in vredestijd. Lies Sacré en Tinne Syen

EDUbox: Wij-zij-denken

Struisvogelmethodiek – Jef Raeymaekers

Hoe communiceer je verbindend? Tomas Baum

Kennismaken met Deep Democracy