Oxfam Wereldwinkel ging op de uitnodiging in, nam chocolade als voorbeeld om het principe van fair trade toe te lichten en koppelde er een chocoladeproeverij aan.

Vijftien gevangenen woonden de activiteit bij. De vraag of de naam Oxfam hen iets zei, werd bevestigend beantwoord. “In de wereldwinkels van Oxfam kan je fairtradeproducten uit het zuiden kopen,” zei een van de gedetineerden. “Dat klopt,” zei Yvonne Vlaminckx, “al verkopen we daarnaast zeker ook lokale producten. Je vindt in onze winkel bijvoorbeeld ook bessenconfituur uit Minderhout en honing uit Rijkevorsel. Maar het is nu eenmaal zo dat niet alles lokaal geteeld kan worden. Koffie, thee, rijst en chocolade zijn maar enkele voorbeelden uit een lange lijst van producten die nu eenmaal geïmporteerd moeten worden en die wij verkopen. Het basisidee daarbij is altijd dat de boer een eerlijke prijs moet krijgen voor het werk dat hij gedaan heeft.”

De zandloper

Cacao is het basisproduct van chocolade. Zonder boeren die de cacaoplantages onderhouden en de vruchten van de cacaobomen oogsten, kan er geen chocolade gemaakt worden. Zij staan aan het begin van het productieproces. De landen waar de cacaobomen het best gedijen, liggen rond de evenaar. Het eindproduct, chocolade, wordt nergens méér gegeten dan in Europa. De Verenigde Staten is een goeie tweede.

“Twee zaken vallen onmiddellijk op,” zegt Yvonne Vlaminckx. “Ten eerste is er de geografische spreiding. Terwijl de cacaoboon enkel in het zuiden geteeld wordt, wordt ze procentueel gezien bijna uitsluitend in het noorden geconsumeerd. Maar daarnaast stellen we nog een tweede zaak vast: een zandloperconstructie. Daarmee bedoel ik dat er aan de ene kant een brede basis is van cacaoproducenten en aan de andere kant een brede basis van gebruikers. Maar daar tussenin zit maar een heel nauwe doorgang. Dat enge middenstukje, dat de volledige markt ontregelt, is het speelterrein van multinationals.”

De route van de cacao

De weg die de cacaoboon aflegt, van teler tot consument, verloopt in zes stappen. “Om te beginnen zijn er boeren zelf. Oxfam koopt de cacao bij boeren die zich verenigd hebben in coöperaties. Niet alleen staan ze sterker als ze de krachten bundelen. Ook kunnen ze via de coöperatie makkelijker investeringen doen voor zichzelf of voor hun gemeenschap. De internationale cacaohandelaars bekommeren zich daar niet om: zij willen simpelweg zoveel mogelijk cacao voor zo weinig mogelijk geld. En dat brengt ons meteen bij de tweede stap in de keten: de opkopers van de cacao. De Oxfam-opkopers werken met een vaste prijs. Dankzij die vaste cacaoprijs krijgen de boeren een gegarandeerd inkomen. Opkopers voor multinationals zijn alleen op zoek naar de goedkoopste producent. Prijsgaranties bestaan voor hen niet.”

Bevlogen volgt Yvonne Vlaminckx het cacaotraject. De gedetineerden luisteren aandachtig. Een enkeling neemt zelfs notities. “De opkopers werken in dienst van multinationals. En daarmee bevinden we ons in het smalle stukje van de zandloper. Want aan de ene kant zijn er vijf tot zes miljoen cacaoproducenten ter wereld en aan de andere kant staan miljarden chocolade-eters. Daartussen zitten welgeteld acht handelaars in cacao. Zij verhandelen 70% van alle cacao in de wereld. Oxfam schakelt deze tussenstap volledig uit.”
“De vierde stap op weg naar de consument is de enige tussenstap die hetzelfde is voor Oxfam en de overige wereldhandel. Hier zitten de transporteurs. Er moet zoveel cacao vervoerd worden dat alleen per schip kan gebeuren. Dat geldt zowel voor Oxfam als voor de multinationals. In de voorlaatste stap van de keten zitten de chocolademakers. Wereldwijd wordt 70% van de chocolade gemaakt door zeven bedrijven. Ook hier zitten we dus nog in het smalle deel van de zandloper die de markt verstoort. Oxfam zorgt voor tegengewicht en werkt niet samen met de grote chocolademakers, maar met kleinere chocolademakers. Voor België is dat een bedrijf in Erembodegem, dat duurzaam werkt en de principes van fair trade onderschrijft. De zesde en laatste stap die naar de consumptie leidt, zijn de winkels. Multinationals verkopen hun chocolade vooral aan supermarktketens. Onze winkels zijn lokaal en ecologisch, en ze worden uitgebaat door vrijwilligers.”

De centen

Het verschil tussen de ‘gewone’ wereldhandel en de fairtradehandel van Oxfam is vooral in de centen te zien. Yvonne Vlaminckx: “Het openhouden van onze winkels is goedkoper dan het runnen van een supermarkt. Onze chocolademaker is goedkoper dan een multinational, en we doen geen beroep op internationale handelaars. Die tussenstap slaan wij over. De eindafrekening is hallucinant. Van elke euro chocolade die in een supermarkt gekocht wordt, gaat welgeteld 0,05 euro naar de cacaoboer.
Bij Oxfam is er aan de meet nog 0,35 euro over. Zeven keer zoveel. Daarvan gaat nog ongeveer een derde naar de Oxfam-organisatie zelf, zodat wij ons werk kunnen blijven doen. De rest is voor de coöperatie van de cacaoboeren.”

Puur, melk en wit

Van naaldje tot draadje werd uitgelegd hoe fair trade werkt, en het nuttige werd aan het aangename gekoppeld. De gedetineerden mochten proeven van pure chocolade, melkchocolade en witte chocolade. Maar niet voordat ze een pure cacaoboon proefden. Die smaakt allerminst zoet. “Chocolade krijgt zijn zoetheid door suiker, niet door de cacao,” verklaart Yvonne Vlaminckx. “Om te beginnen moet je weten dat de cacaovrucht twee producten oplevert die nodig zijn om chocolade te maken: de donkere cacaomassa en de witte cacaoboter. Pure chocolade bevat drie keer zoveel cacaomassa dan melkchocolade, maar de helft minder cacaoboter. Het suikergehalte is bij beide types ongeveer even hoog: 45% bij pure chocola en 40% bij melkchocola. Om melkchocola te maken, is ook melk nodig. In de vorm van melkpoeder wordt dat nog toegevoegd.”
En wat dan met witte chocolade? “In feite is dat geen chocolade,” opperde een gedetineerde. Maar Yvonne Vlaminckx corrigeerde hem. “Er wordt inderdaad wel eens beweerd dat witte chocolade geen echte chocolade zou zijn, maar dat is niet juist. Het klopt wél dat er voor witte chocolade geen cacaomassa wordt gebruikt. Vandaar wellicht het misverstand. Maar er wordt des te meer cacaoboter voor gebruikt en dat is natuurlijk evengoed een onderdeel van de cacaovrucht.”