STeRio staat voor Stilte en Rust interdisciplinaire overleggroep. Zij volgt in opdracht van minister Schauvliege, eveneens bevoegd voor plattelandsbeleid, het advies op over ‘Stilte & rust als collectieve waarde’ (2011) binnen het Interbestuurlijk Plattelandsoverleg. Samen met de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) zet Waerbeke vzw, voor twee jaar mee haar schouders onder dit traject.

Ik kan er mijn batterijen opnieuw opladen, dankzij de rust die het landschap uitstraaltLeo Van Miert, schepen Oud-Turnhout

Hiermee willen zij lokale en bovenlokale initiatieven rond stilte en rust in Vlaanderen stimuleren en begeleiden.Ook Vormingplus Kempen maakt deel uit van deze overleggroep. Vanuit haar opgebouwde expertise als regionale trekker van het stilteverhaal in de Kempen, brengt ze advies uit.
Dit jaar werden er drie stiltepraktijken in binnen- en buitenland bezocht. Oud-Turnhout met Landschap De Liereman was de laatste in de rij.

Op zoek naar een omschrijving

Gedreven door werk, ambitie of passie zitten onze agenda’s propvol. Een druk leven wordt in veel gevallen vergezeld van geluid of soms zelfs veel lawaai. Echte stilte is in onze samenleving een zeldzaam goed., zelfs in de eens zo ‘Stille Kempen’, een regio die haar naam dankt aan deze bijzondere eigenschap. In 2012 telde het Vlaamse gewest 470 inwoners per vierkante kilometer. Daarmee zijn we één van de dichtst bevolkte regio’s ter wereld. Vlaanderen ligt vol asfalt, heeft op elke straathoek een omsloten KMO-zone en houdt van knallende feestjes. Geluid en lawaai zijn alomtegenwoordig in onze (gedigitaliseerde) maatschappij, zelfs zonder dat we erom vragen. Ze zijn haast niet meer weg te denken. Het is dan ook praktisch onmogelijk stilte correct te omschrijven. Wanneer is het stil? Bij het lezen van deze tekst of het genieten van een schilderij verleg je je aandacht misschien zo dat geluiden tijdelijk naar de achtergrond verdwijnen, maar ze blijven aanwezig. Als stilte zo’n relatief begrip is, hoe weten we dan wanneer we echte stilte ervaren? En wanneer kunnen we dan van een stiltegebied spreken?

Op de bijeenkomsten van STeRio werken specialisten en gedreven vrijwilligers met verschillende achtergronden rond stilte, rust en ruimte. De groep bestaat uit professionelen, beleidsmakers en andere stiltezoekers die ijveren voor een kwaliteitsvolle leefomgeving. Want stilte en rust zijn onontbeerlijk voor onze leefkwaliteit. Dat blijkt uit verscheidene studies uit binnen- en buitenland.

Dat zal niemand verrassen. Na het geronk van de snelweg, het geratel van een betonmolen of het gejengel op de radio kan een uurtje stilte deugd doen. Iedereen ervaart graag wel eens even stilte om de gedachten op een rij te zetten, om te bezinnen of gewoon om alleen te zijn. ’Politiek kan veeleisend zijn. Je moet flexibel zijn in je agenda en heel wat werk leveren buiten de reguliere werkuren om. Een uurtje wandelen in stiltegebied De Liereman in mijn eigen gemeente is voor mij een verademing. Ik kan daar mijn batterijen opnieuw opladen, dankzij de rust die het landschap uitstraalt’, vertelt Leo Van Miert, schepen van Ruimtelijke Ordening in Oud-Turnhout, deelnemer van STeRio en stuwende kracht achter het stilteplatform in de regio.

Kansen voor nieuwe initiatieven

De groep van stiltezoekers probeert op allerlei manieren het beleid te overtuigen om nieuwe initiatieven een kans te geven. Een aantal aanwezigen op de STeRio-bijeenkomst stond bijvoorbeeld aan de wieg van de aanvraag voor het kwaliteitslabel ‘Stiltegebied’. Een waardemeter voor een domein om zich als stil en rustig te omschrijven. In de stille Kempen behaalde Landschap De Liereman met zijn purperen hei in 2011 drie sterren op het stiltelabel. Een zwerm verdwaalde meeuwen verpestte toen de perfecte score. Op de dag van de meting waren de dieren hoorbaar aanwezig, al maken ze geen deel uit van de natuurlijke geluiden op de Kempense heide. Verder scoorde De Liereman op alle onderdelen het hoogste aantal punten.De opmerkelijke stilte is één van de vele troeven van het natuurgebied waarvoor duizenden natuurliefhebbers en wandelaars graag naar Oud-Turnhout afzakken. Het aantal bezoekers is de laatste jaren exponentieel gestegen. In 2000 telden observatoren nog zo’n 15.000 bezoekers per jaar. Nadat in 2002 het bezoekerscentrum werd gerealiseerd, is dat aantal alleen maar blijven stijgen tot vorig jaar een record van 130.000 bezoekers werd opgetekend. De stijgende interesse beschouwt STeRio als het duidelijkste signaal voor de nood aan stilte- en rustbeleving. Al komt niet elke Lieremanbezoeker uitsluitend voor de stilte, het blijft één van de belangrijkste eigenschappen van een landschap. ’Ik heb tijdens mijn wandeling hier genoten van het afwisselende landschap en de enorme biodiversiteit die aanwezig is’, zegt Sirka Lüdtke van de Vlaamse Landmaatschappij. ‘De vrijwaring van die omgevingskwaliteit is één van de doelstellingen van de Vlaamse Landmaatschappij. Het gebied moet makkelijk bereikbaar zijn voor de recreatieve bezoeker en de lokale bevolking. In deze gebieden moeten we blijven investeren. Bovendien rechtvaardigt het aantal bezoekers de investeringen.’

Natuurbeheer, dat niet altijd uitsluitend met vrijwilligers kan worden opgelost, kost handenvol geld. Overheden investeren wel in het regionale natuurgebied, maar willen ook concrete resultaten. 130.000 bezoekers op jaarbasis is dan mooi, een pluim voor alle vrijwilligers die regelmatig tijd en energie investeren in het landschap. Maar die medaille heeft ook een keerzijde. Stilte-gebied Landschap De Liereman zou wel eens ten onder kunnen gaan aan zijn eigen succes als het bezoekersaantal blijft groeien. Want meer mensen brengen meer kans op lawaaihinder met zich mee en dus minder stilte. Met dat fragiele evenwicht tussen populariteit en rust jongleren de stiltezoekers van STeRio. Zij willen stiltegebieden zo veel mogelijk delen en tegelijk hopen ze de rust niet teveel te verstoren. ‘Daarom moeten we nadenken over de recreatieve invulling die we aan het domein geven’, mijmert Sirka Lüdtke. ‘Gaan we een mountainbikeroute of een looppad aanleggen? Plaatsen we bewegwijzering voor een extra wandelroute, enzovoort. We mogen niemand de toegang ontzeggen, maar tegelijk moeten we het gebruik wel sturen.’

Uit de naad gegroeid

Stiltegebied De Liereman wordt dan ook stilaan te klein. Om het gebied verder te ontlasten van het toenemend aantal bezoekers, wordt op alle beleidsniveaus gedacht aan een verruiming voor stiltebeleving. De eerste gesprekken hierover met de buurgemeenten Ravels en Arendonk zijn al achter de rug. ‘De 850 hectare Staatsbossen in Ravels worden slechts van De Liereman gescheiden door het kanaal Dessel-Schoten’, weet Jef Van de Pol, schepen in Ravels. ‘We zouden op termijn graag een wandel- en fietsbrug bouwen om de twee gebieden met elkaar te verbinden. Later kunnen we misschien ook dromen van een eigen bezoekerscentrum aan de centrale ingang van de Staatsbossen…’ Ook beleidsmakers en natuurliefhebbers uit andere buurgemeenten hebben hun interesse voor een uitbreiding van het stiltegebied al laten blijken, temeer omdat natuur en stilte niet stoppen aan de gemeentegrenzen.

Daarin krijgen de lokale bestuursorganen steun van de provincie. Financieel stimuleert zij initiatieven van onderop, zodat het stiltegebied ook volgende generaties kan begeesteren. ‘Het label stiltegebied is een mooie waardemeter voor een landschap, maar verbetering is altijd mogelijk. En hoe maak je iets stiller? Dat is meestal gekoppeld aan het in standhouden van streekeigen natuur- en landschapskenmerken. Wij zijn als provincie hier niet meteen zelf actief, maar stimuleren anderen graag bij de uitwerking van hun projecten’, bevestigt Hilde Van Look, departementshoofd Leefmilieu bij de Provincie Antwerpen.

Interesse als aangrijpingspunt

Niet alleen Oud-Turnhout, Ravels of Arendonk zijn geïnteresseerd in een rustpunt in hun gemeente. Bij de Vlaamse overheid loopt momenteel nog een aanvraag vanuit de werking in Wortel-kolonie en ook andere gebieden in de provincies Antwerpen en Limburg zijn geïnteresseerd. Toch blijft de STeRio-groep aandacht vragen voor een kwaliteitsvolle omgang met stilte, rust en ruimte, want die interesse is belangrijk om een mentaliteitsverandering bij het brede publiek teweeg te brengen. Eén van de bestaansredenen van de sociaal-culturele beweging Waerbeke, genoemd naar het kleinste dorp in het hart van het allereerste stiltegebied van Vlaanderen, Dender-Mark. vzw Waerbeke wil de kwaliteiten stilte, rust en ruimte in de samenleving bevorderen. ‘Wij zoeken naar creatieve manieren om deze waarden aan anderen kenbaar te maken, want de kunst is iedereen ervan bewust te maken hoe belangrijk stilte- en rustbeleving is voor het leven van alledag’, aldus Joris Capenberghs, stafmedewerker bij vzw Waerbeke.

Knuffelaars

Het idee lijkt al volop te leven. De bezoekersaantallen en de vele vragen die in het bezoekerscentrum binnenkomen, liegen er niet om. Mensen vragen zelfs of het mogelijk is om bomen te knuffelen of hangmatten te hangen in het natuurdomein, iets wat volgens sommige leden van STeRio moet kunnen. Al zal het natuurdomein niet op heide mogen overschakelen als er binnenkort 130.000 boomknuffelaars opdagen. Het idee is dan misschien wat lachwekkend, maar de achterliggende boodschap is voor elke stiltezoeker kristalhelder.
Genieten van het stiltegebied kan en mag voor iedereen een andere invulling krijgen, de mogelijkheden daartoe moeten er zijn.

Ideeën zat

De verdere uitbouw van het stilteproject mag dan goed voorbereid en onderbouwd zijn, het initiatief moet nog altijd komen van de stiltezoekers zelf, van de vrijwilligers en bewoners uit de omgeving die regelmatig de rust van De Liereman opzoeken. Het zijn zij die in 2002 hun schouders onder het bezoekerscentrum zetten, waarna de massale toeloop begon. Bij de vrijwilligers van Natuurpunt ontstond ook het idee voor een uitkijktoren. Het is de lokale gemeenschap geweest die het idee voor een speelbos opperde. En het zijn opnieuw vrijwilligers die zich jaar in jaar uit inzetten voor de vrijwaring en de ontwikkeling van stilte, rust en ruimte in het gebied. Een stilte waarmee nog veel mogelijk is en waarvoor nog tal van initiatieven op til staan. Zoals het ‘stiltehuis’, een concept dat in Nederland intussen al ingang vond. Dat is een ruimte waar mensen terecht kunnen om tot innerlijke rust te komen. Ze worden daarbij begeleid en dienen zich aan een aantal regels te houden, zodat er een omgeving ontstaat waar eenvoud en kwaliteitsvolle aandacht vanzelfsprekend zijn. Het inleveren van allerlei communicatiemedia – zoals gsm, iPad of smartphone – is bijvoorbeeld één van die voorwaarden. Vandaag heet dat: ‘digital detox’!

Uitdagingen blijven groot

Naast het stiltehuis bestaan nog tal van ideeën rond stilte- en rustbeleving. In Oud-Turnhout maar ook elders in Vlaanderen, waar stilte nog van nature aanwezig is en mensen warm lopen om die kwaliteit niet teloor te laten gaan. Vaak is het niet meer dan spontane processen te ondersteunen en te laten openbloeien. Sommige STeRio-leden zijn hierrond al jaren actief. Zelfs ondanks de talrijke verwezenlijkingen en positieve ontwikkelingen blijven de uitdagingen vandaag erg groot.

Het label stiltegebied is een mooie waardemeter voor een landschap, maar verbetering is altijd mogelijk.Hilde Van Look

Is het kwaliteitslabel voor een stiltegebied wel voldoende? Is het niet verwarrend om een zoveelste label aan een natuurdomein toe te kennen? Moet juist niet op andere, minder pittoreske plaatsen en zelfs in grootsteden plaats vrijgemaakt worden voor stilte, rust en ruimte? Op dergelijke vragen zoekt de klankbordgroep een antwoord, elk vanuit zijn of haar eigen vakgebied en ervaringen. ‘Wij werken ook in meer verstedelijkte gebieden rond het stiltethema,’ weet Hilde Van Look. ‘Denk maar aan het trage wegenbeleid. De ‘fietsostrades’ zijn natuurlijk aangelegd om het woon-werkverkeer te bevorderen, maar ze bieden tegelijk ook ruimte, stilte en rust aan. Een ontspanningsmoment van en naar het werk of school.’

De trage wegen zijn net als het stiltelabel goed werkende initiatieven. Zaken die makkelijk in heel Vlaanderen kunnen worden ontplooid, al blijkt dat niet zo eenvoudig. Het instrument ‘stiltegebied’ wordt op dit moment vooral in de provincies Antwerpen en Limburg actief aangewend.

Hoe hoger je op de beleidsladder klimt, hoe moeilijker het wordt om concrete zaken te realiseren.Gilke Pée, beleidsmedewerkster Vlaamse overheid

‘Hoe hoger je op de beleidsladder klimt, hoe moeilijker het wordt om concrete zaken te realiseren. Ik heb daarom wel de indruk dat dergelijke projecten van onderop vaak zijn beperkingen hebben’, zegt Gilke Pée, medewerkster van de Vlaamse overheid, departement Leefmilieu, Natuur en Energie. ‘We hebben de promotie van het stilteproject wel ondersteund en zullen dat blijven doen.’

Met die woorden zijn alle leden van de STeRio-groep het eens. Stilte en leefkwaliteit dienen gekoesterd en gevrijwaard te blijven, al blijft de weg naar concrete realisaties moeizaam. Verder werken in overleg met elk beleidsniveau aan de initiatieven van onderop is belangrijk voor de toekomst van de schaarse stilte, rust en ruimte in Vlaanderen. Het is vooral zaak om samen en in overleg met elkaar te streven naar concrete, tastbare resultaten op het terrein. Een stiltehuis, een wandel- en fietsbrug naar een groter gebied of een boom om te knuffelen. Maakt niet uit. Als we er allen maar even stil van worden?