“Als we verstillen, dan stelt dat ons in staat om ecologisch te gaan denken in plaats van economisch,” zegt Tom Hannes. Vandaar dat zenboeddhisten, die van mediteren een dagelijkse gewoonte maken, wellicht beter gewapend zijn tegen de aandachtseconomie. Tegen alle stromen van informatie die ongevraagd op ons afkomen.”

AANDACHTSECONOMIE

Tom Hannes gaat dieper in op de begrippen aandacht, aandachtseconomie en aandachtsecologie. “Er zijn boeken vol geschreven over aandacht, en wat dat precies is. Thomas Davenport definieert het als een gefocuste mentale betrokkenheid bij een specifiek informatie-item. Het schenken van aandacht verloopt volgens hem in drie fasen: items komen op ons af en komen in ons bewustzijn, we geven daar aandacht aan en in een laatste fase beslissen we of we er iets mee doen dan wel of we het laten passeren.”

“Die visie klinkt heel logisch, maar ze houdt een paar grote problemen in. Zo is de aandacht die we schenken niet vrijblijvend, en de informatie die op ons afkomt, is dat ook niet. Het genereren van aandacht werkt net hetzelfde als een verslaving. We willen een behoefte bevredigen. Daarom steken we een sigaret op. Maar die bevredigt onze behoefte niet en dus steken we er nog een op. Met winkelen is het net hetzelfde. We kopen iets omdat we daar zin in hebben. Maar eens die zin bevredigd is, ben je niet verzadigd. Of hoogstens gedurende een heel korte tijd. En dan duikt er een nieuwe goesting op om te shoppen. Dan is er plots weer iets nieuws dat je nodig hebt. En zo gaat dat onophoudelijk verder. Dat is onze nieuwe religie: de neoliberale economie. Als ik maar hard genoeg werk en genoeg koop, komt alles goed. Dat is het idee. We compenseren ons harde werken met alsmaar meer consumeren.”

En zo komt Tom Hannes terug bij Thomas Davenport en zijn definitie van aandacht. “Hij zegt dat wij bepalen waar we aandacht aan schenken en waarop we reageren. Dat heeft nare gevolgen. Want wat op ons afkomt, is voorbepaald door algoritmes van een moderne – kapitalistische – wereld. En wij geven daar volgens Davenport aandacht aan of niet, maar we onderbreken de stroom nooit. Het goede leven wordt bijgevolg een optelsom van vervulde verlangens. Zonder het misschien zelf te beseffen, denken we economisch.”

“Het gaat zelfs nog verder. We geven niet alleen aandacht. Onze aandacht wordt letterlijk opgeëist. De stroom van informatie die op ons afkomt – en dus de mechaniek die daar achter zit – heeft ons volledig in haar macht. We beslissen al lang niet meer wanneer we aandacht schenken, en aan wat. Dat wordt al voor ons beslist. We zijn bijna slaven van het systeem geworden. Niet overtuigd? Een studie wees uit dat de gemiddelde smartphone-eigenaar zijn telefoon tweehonderd keer per dag raadpleegt. Tweehonderd keer per dag! Maak je dus geen illusies: wij bezitten geen smartphone, de smartphone bezit ons. Een aandachtverslaving werkt net als elke andere verslaving: wij bezitten geen sigaretten, de sigaretten – of de tabaksindustrie erachter – bezit ons. We hebben de controle over onze aandacht verloren.”

Tom Hannes: “De reis naar de aandachtsecologie is geen busreis met een chauffeur. Het is een zoektocht die niet ophoudt. Daarom is mediteren ook zo vermoeiend. Maar het is de moeite waard.”

AANDACHTSECOLOGIE

“Het boeddhisme probeert daar een antwoord op te bieden door niet economisch, maar ecologisch te denken. Ecologisch slaat in dit geval niet zozeer op natuur, klimaat of biodiversiteit, maar op een relationeel aspect: onze relatie tot voorwerpen en ook tot andere mensen. Want we zijn uiteindelijk sociale wezens.”

Het boeddhisme definieert aandacht ook anders. Tom Hannes: “Tijdens het mediteren beperkt een boeddhist zich tot het ‘zijn’. Tot het hier en nu. Hij gaat dus niet mee in Davenports verhaal om te beslissen waar hij wel en niet aandacht aan schenkt. Hij laat het zo ver al niet komen. Hij sluit zich af en pleegt verzet tegen alle algoritmes en wereldbeelden die hem proberen te beïnvloeden. Vergis je niet: dat is aartsmoeilijk en zeer vermoeiend. Mediteren is niet zomaar niks doen: het is de reset-knop indrukken, en dat is bijzonder inspannend.”

“Er zijn twee manieren om te mediteren, en die twee werken op mekaar in. Ze versterken mekaar. Enerzijds kan je mediteren als een poreuze ruimte. Ons bestaan is poreus en rondom ons dwarrelen dingetjes rond die ook allemaal poreus zijn. Laat ze maar op ons afkomen. We onderscheiden immers geen voorwerpen meer, alleen nog de ruimte waarin de voorwerpen opduiken. Daardoor gaan we anders reageren op wat ons overkomt. Deze vorm van mediteren heeft alles te maken met berusting. Een tweede vorm van mediteren heeft juist te maken met activisme. Het lijkt het tegenovergestelde, maar het ene kan niet zonder het andere. Het activisme in de meditatie houdt in dat je voor jezelf een gevoel oproept en dat je daar je volledige lichaam mee probeert te vullen. Zo’n gevoel kan bijvoorbeeld blijdschap zijn, of liefde. Je blijft dat gevoel intens oproepen en beleven. Tot je ervan gaat stralen. Tot je de blijheid letterlijk uitstraalt.”

“Ik beweer niet dat het boeddhisme een antwoord biedt op alle vragen. Maar boeddhisme heeft wel heel veel raakvlakken met verstilling. Met het jezelf afsluiten voor de economie van de aandacht. Met het naar binnen kijken in je ziel. Meer nog: met het naar binnen kijken in je ziel, en vaststellen dat daar niks is. Er is geen kern. Alles wat er is, zijn relaties. Zo kom je tot de ecologie van de aandacht. Maar weet dat daar geraken geen busreis is met een chauffeur aan het stuur. Het is het tegenovergestelde. Het is een zoektocht die niet ophoudt. Daarom is mediteren ook zo vermoeiend. Maar het is de moeite waard.”

Tom Hannes was één van de sprekers op de Waerbeke Conferentie 2023 in Turnhout.
Lees je ook graag het verslag van de andere sprekers, dat kan op de website van Waerbeke.

Foto’s © Hans Stockmans