In de gevangenis van Hoogstraten zagen en bespraken 15 gedetineerden samen met 15 vrije burgers ‘The Painter and the thief’, een Noorse documentaire over een kunstenares die de dief van haar gestolen schilderijen opzoekt. Het boeiende gesprek na de film over misdaad, schuldbesef, straf, spijt, detentie, inkeer en herstel leverde verrassende inzichten op.

Het bekijken en bespreken van ‘The painter and the thief’ is een activiteit die deel uitmaakt van het filmfestival Ciné Détiné en kadert in het project DIALOOG. Avansa Kempen, CAW De Kempen, Moderator, De Rode Antraciet, De Huizen en het personeel van het Penitentiair Schoolcentrum Hoogstraten werkten eraan mee.

Rollen omgedraaid

Barbora Kysilkova is een Tsjechische kunstenares die in Noorwegen woont en werkt. Het gaat goed met haar en met haar carrière. Ze staat aan de rand van de grote doorbraak en is klaar om opgemerkt te worden door het grote publiek. Dat gebeurt ook, zij het om de verkeerde redenen, in 2015. Ze stelt tentoon in Oslo. Twee van haar beste schilderijen worden gestolen. De dieven worden herkend op de beelden van de bewakingscamera’s. Ze worden snel ingerekend. Maar de schilderijen zijn spoorloos.

Barbora is helemaal in de ban van het gebeuren. Wie steelt haar werken? Waarom hebben de dieven juist die twee werken gekozen? En vooral: waar zijn die schilderijen nu? Ze besluit de confrontatie aan te gaan met een van de boeven: Karl-Bertil Nordland. Op de vraag waarom hij die schilderijen stal, antwoordt hij met een ontwapenende eerlijkheid: “Ik vond ze prachtig.” Maar waar de werken intussen zijn, kan hij niet vertellen. “Ik leefde in een roes. Heel die periode is een waas. Ik weet niks meer.” Barbora oordeelt of veroordeelt niet. Als compensatie vraagt ze hem of hij model wil staan. Ze wil hem portretteren. Karl-Bertil stemt toe. Er ontstaat een band, en niet veel later zelfs een hechte vriendschap. Barbora maakt een reeks portretten van hem. Ze heeft een nieuwe muze gevonden en floreert. Maar Karl-Bertil blijft erg labiel. Na een mislukte afkickpoging laat hij zich helemaal gaan. Kwaad op zichzelf en op de hele wereld stapt hij in een auto en rijdt hij zichzelf in de vernieling. Hij overleeft het, maar na een opname in het ziekenhuis moet hij opnieuw naar de gevangenis.

Wat volgt, is de totale ommekeer, al komt die geleidelijk en niet plots. Terwijl Karl-Bertil in de gevangenis aan zijn herstel werkt en vastberaden is zijn leven weer in de plooi te krijgen, krijgt Barbora het steeds moeilijker. Haar carrière zit weer in het slop, ze wordt geweigerd door de ene na de andere galerie, ze komt in geldnood en ze heeft relatieproblemen. Wanneer Karl-Bertil vrijkomt, zijn de rollen omgedraaid. Hij bekommert zich nu om de kunstenares en belt haar en bezoekt haar om haar uit het slop te trekken.

foto’s: Eddy Meijs

Zonder oordeel

Burgers en gedetineerden praten na over de film. Een eerste reactie komt van een burger. “Wat mij opviel, was dat de vrouw geen oordeel velt over de dief. Ze wil wel weten waar haar schilderijen zijn. Daar vraagt ze meermaals naar. Maar we hebben haar nooit verwijten horen maken. De dief zegt dat hij niet meer weet waar de schilderijen zijn en zij gelooft dat. Het zal Karl-Bertil mentaal ongetwijfeld veel geholpen hebben om als vriend en niet als crimineel behandeld te worden.” Spijkers met koppen, want in een van de vele filmrecensies van de prijzen winnende film ‘The painter and the thief’ schreef een criticus dat Barbora een geweldig goeie psychologe zou zijn. Karl-Bertil zélf diende de recensent van antwoord. Hij bevestigde dat Barbora zonder het zelf te weten de perfecte psychologe geweest was voor hem.

Op de vraag wie in zijn eigen leven al een situatie uit de film heeft meegemaakt, wordt vooral met ‘ja’ geantwoord. “Ik herken de moeilijke jeugd van Karl-Bertil. Ik ben zelf ook opgegroeid in een sfeer van tirannie, geweld en dronkenschap.” Een ander herkent de aantrekkingskracht die een getormenteerde ziel kan uitoefenen. “Ik herken het aangaan van moeilijke relaties. Ergens in de film legt Barbora uit dat ze op zoek wil gaan naar de ziel van Karl-Bertil. Dat komt heel dichtbij, als ik dat hoor.” Meer dan één persoon zegt ooit de financiële problemen te hebben ondervonden, waar in de docu eerst Karl-Bertil en later ook Barbora mee te kampen krijgen. Gedetineerde of vrije burger: met geldproblemen heeft bijna iedereen ooit al eens te maken gehad.

Zwart gat in je geheugen

De vraag of het begrijpelijk is dat de kunstenares het zo belangrijk vindt waar haar werken zijn, wordt door iedereen, burgers en gedetineerden, bevestigend beantwoord. “Het zijn haar kinderen. Als ze uiteindelijk één van de twee werken terugvindt, gaat ze languit op het doek liggen. Zo innig verbonden is een kunstenaar met zijn werk.” Maar niet iedereen gelooft dat Karl-Bertil niet weet waar het doek gebleven is. “Zeggen dat je een zwart gat in je geheugen hebt, is wel gemakkelijk.” Daar is een van de gedetineerden het niet mee eens. “Het kan wél, hoor. Als je verslaafd bent, loop je volledig verdoofd rond. Ik ben ook maanden kwijt, maanden waarvan ik me helemaal niks van kan herinneren.”

De dubbele vraag wat de zin is van een opsluiting als straf en wat het doel is van een detentie, maakt met voorsprong de meeste reacties los. “In de gevangenis krijgen we de tijd om na te denken. En om te leren van onze fouten,” zegt iemand. Daar kan iedereen zich in vinden, maar er komen wel aanvullingen. “Een celstraf heeft op zich geen enkel nut,” vult een gestrafte aan. “Waar het om gaat, is hoe je die tijd doorbrengt. Laat me het verduidelijken met een vraag. Je moet er met ja of neen op antwoorden. Als je een kapot horloge in een schuif stopt en je trekt na acht jaar die schuif open: denk jij dan dat het horloge gemaakt is? Dat is dus wat ik maar wil zeggen: je moet proberen iets nuttigs te doen met je gevangenisstraf. Alle hulp is welkom om je te helpen veranderen. Want als je buitengaat zoals je binnengekomen bent, heeft de opsluiting geen enkel nut gehad. ”

Tijd en hulp

Hoe die hulp er dan uit moet zien, luidt de logische volgende vraag. Opnieuw neemt een gestrafte het woord. “Dat hangt van persoon tot persoon af. Cursussen of opleidingen kunnen je helpen om je voor te bereiden bij je zoektocht naar werk. Maar niet iedereen heeft daar behoefte aan. Er zitten in de gevangenis immers ook goeie stielmannen die het niet nodig hebben om nog een nieuwe stiel te leren. Of kijk naar Karl-Bertil in de film. Hij is zwaar heroïneverslaafd en zeker niet het prototype van een crimineel. Hij heeft zijn tijd in de cel gebruikt om af te kicken. Dat zie je duidelijk. Op het moment dat hij vrijgelaten wordt, is hij minstens 10 kilo zwaarder. Hij heeft zijn tijd gebruikt om te genezen, want een verslaving is een ziekte. Zo heeft waarschijnlijk elke gedetineerde wel specifieke hulp of steun nodig om zijn specifieke problemen te bekampen.”