België telt 31 strafinrichtingen. Vier ervan bevinden zich in onze regio: Turnhout, Merksplas, Wortel en Hoogstraten. Samen goed voor een gevangenispopulatie van ongeveer 1150 gedetineerden. We verwachten dat daders tot inkeer komen in de gevangenis of boete doen zodat ze ‘hun lesje wel geleerd hebben’.

Toch is een gevangenis niet altijd de meest optimale omgeving voor gedetineerden om zich op een positieve manier op een nieuwe start in de samenleving voor te bereiden. Dat hoeft niet zo te zijn.

Is het niet mogelijk de straftijd zinvol in te vullen en een geslaagde reïntegratie voor te bereiden? Kan men de gedetineerde bijstaan om zijn of haar verantwoordelijkheden op te nemen tegenover het slachtoffer, de samenleving, zijn gezin of familie en zichzelf? Kunnen nieuwe perspectieven ontwikkeld worden? Kan de gevangenisperiode niet gebruikt worden om achterstelling weg te werken?

Ja dus, en hier komt het socio-culturele vormingswerk en dus ook Avansa (toen nog Vormingplus Kempen) in beeld. Samen met MOOOV (toen nog Open Doek) en in samenwerking met Centrum Algemeen Welzijnswerk de Kempen, de Rode Antraciet en de gevangenissen van Turnhout, Wortel en Hoogstraten lanceert Vormingplus Kempen een uniek project in de regio, onder de naam ‘Buiten Beeld’.

In deze Kempense gevangenissen vinden er in de maanden februari en maart workshops plaats, die leiden tot een afgewerkte animatiefilm. Een animatiefilm, uitgedacht en gemaakt door gedetineerden.  Wij spraken hierover met een aantal mensen die dit project mee helpen op poten zetten.

Guy Dens is teamverantwoordelijke van een ploeg organisatieondersteuners voor de vier gevangenissen van de Kempen. Vanuit het CAW zorgen zij voor een vlotte organisatie van wat er zoal aan gevangenen wordt aangeboden: onderwijs, vorming, cultuur en ontspanning, sport, … Tegelijk trachten ze dit aanbod verder uit te breiden, al dan niet in samenwerking met andere organisaties.

Marc Boonen is de drijvende kracht achter het filmfestival MOOOV, dat in 1992 begon onder de naam Focus op het Zuiden. Inmiddels is het festival flink uitgebreid en is het een belangrijke plaats gaan innemen in de regio. Open Doek heeft zich nooit opgesloten in de cocon van het eigen gelijk, maar blijft de mogelijkheden van het medium film verder aftasten. Ook hier.

Natalie Haeseldonckx werkt voor de Rode Antraciet. Dit is een vormingsinstelling voor gedetineerden, met een eigen aanbod én met de opdracht om andere organisaties te betrekken bij de problematiek van de gevangenissen.

Tine Lenaerts is een van de organisatieondersteuners van CAW. Zij is verantwoordelijk voor de organisatie van activiteiten in de gevangenis van Hoogstraten.    

Wat is het belang van een project zoals ‘Buiten Beeld’ voor gedetineerden?

Guy Dens, CAW: Gevangenen zitten voor korte of langere tijd op cel, soms alleen, meestal met enkele andere mede-gevangenen voor wie ze zelf niet gekozen hebben. De essentie van de opgelegde sanctie draait om vrijheidsberoving: opgesloten zitten tussen de muren van een instelling én beknot worden in zijn vrijheid binnen die muren. De buitenwereld praat soms relativerend over de situatie van gedetineerden, maar je mag niet onderschatten hoe zwaar een gevangenisverblijf het basisvertrouwen en de basisveiligheid van een gedetineerde aantast. Vrijheidsberoving mag niet betekenen dat gevangenen volledig worden afgesloten van de samenleving. Het is zowel voor de gedetineerden zelf als voor de samenleving belangrijk om het verblijf in de gevangenis zo zinvol en toekomstgericht mogelijk in te vullen. Het aanbieden van sport, onderwijs, arbeid, vorming en ontspanning zijn essentiële bouwstenen voor een humane en herstelgerichte detentie. Ook het aanbieden van culturele activiteiten maakt hier deel van uit. Tegenover de gevangenis van Turnhout staat een goed draaiend cultureel centrum, de Warande. Een gebouw met gesloten deuren naast een plek waar het dagelijks bruist van de activiteiten. Je gaat dan dromen: een stukje openbare bibliotheek in de gevangenis binnenhalen, met leerlingen van omliggende scholen én gedetineerden werken aan een tentoonstelling, … Zo is ook het idee gerijpt om ‘iets’ met film te doen. Vormingplus Kempen:

Hoe is dit project dan tot stand gekomen?

Marc Boonen, MOOOV: In 2003 heeft Open Doek voor het eerst een groep mensen betrokken bij het filmfestival die niet zomaar in staat zijn om een film mee te pikken: de gedetineerden. Naast het vertonen van een selectie films uit vroegere edities van het filmfestival in de gevangenissen van de Kempen, werd in de strafinrichting van Merksplas een jury samengesteld die de competitiefilms van het filmfestival bekeken en een eigen prijs uitreikten, de ‘Behind the scenes-award’. In 2004 kwam hierop een vervolg met opnieuw een jury van gedetineerden in Merksplas en een nieuw project: ‘Offside Cinema’, waarin aan de hand van enkele spraakmakende voetbalfilms workshops georganiseerd werden voor de gedetineerden in de vier Kempense gevangenissen. ‘Buiten Beeld’ bouwt verder op die voorgeschiedenis.  Vormingplus Kempen:

En wat houdt dit project dan concreet in?

Marc Boonen: Er wordt in elke gevangenis, onder begeleiding, een miniscenario gecreëerd, met personages en decor. Het is de bedoeling dat tijdens de realisatie de basisprincipes van de animatiefilm worden uitgelegd, gerealiseerd en onmiddellijk getoetst op hun werking. De deelnemers worden in groepjes ingedeeld zodanig dat iedereen ten volle aan bod kan komen, en niet van op afstand moet toekijken hoe de meest behendigen alles naar zich toetrekken. Op het einde van de workshops moeten de filmpjes klaar zijn, zodat ze gemonteerd kunnen worden.  Vormingplus Kempen:

Waarom juist een artistiek project?

Natalie Haeseldonckx, de Rode Antraciet: Het project stimuleert hun creativiteit. Ze kunnen hun eigen verhaal, hun ‘eigen’-aardigheid realiseren en manifesteren zich op die manier naar de buitenwereld. Gedetineerden ervaren hun detentie als zinloos en uitermate frustrerend. Kunstzinnige expressie is een prima instrument om al deze negativiteit en frustratie in kaart te brengen en te verwerken. Het brengt zelfinzicht bij en het verhoogt hun zelfrespect dankzij de ervaring tot één en ander in staat te zijn. Meer nog: als leren lezen en schrijven belangrijk is om zich te verwoorden, dan is muziek en beeld, zeker in deze door media beheerste samenleving, nodig om zich te verbeelden…  Vormingplus Kempen:

Vanwaar de naam ‘Buiten Beeld’?

Natalie Haeseldonckx: Deze naam is inderdaad niet zomaar uit de lucht komen gevallen. Het gaat alleszins over beeld. Film gaat altijd over beelden. Met dit project proberen we ‘beelden’ (en dus ook gevoelens en interpretaties) van binnen de gevangenismuren naar buiten te brengen. Vandaar dat we de afgewerkte animatiefilms ook zullen tonen aan het grote publiek tijdens het filmfestival Open Doek. De makers van deze beelden, de gedetineerden zelf, blijven echter ‘buiten beeld’. Zij blijven anoniem, te vergelijken met de positie die ze in onze samenleving innemen… Vormingplus Kempen:

Hoe reageren de gedetineerden zelf op dit soort projecten?

Tine Lenaerts, CAW: Culturele projecten zijn voor gedetineerden in de eerste plaats belangrijk om de sleur van het gevangenisleven te doorbreken. Gedetineerden moeten de kans krijgen om zich gewoon te ontspannen. Dit kan een uitlaatklep zijn om even los te komen van de dagelijkse realiteit. Dag en nacht opgesloten zitten, het is echt geen lachertje, wat men ook beweert over het gevangenisleven. Als gevangenen de kans krijgen om in een filmproject te duiken, uitgedaagd worden om zelf een animatiefilm te maken… Het is niet niks. Je ziet gedetineerden dan boven zichzelf en de eigen verwachtingen uitstijgen. Als dit hen meer zelfvertrouwen of zelfwaardering geeft, heb je heel wat gewonnen. Gevangenen zijn immers meer dan daders. Met dit soort projecten kunnen we aan de buitenwereld tonen dat er binnen de gevangenismuren heel wat boeiende, creatieve mensen zitten, met een heel eigen stem.